Prof. Dr. habil. Jerzy Zdrada

Dnia 28 lutego 2013 r. w Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Wiedniu odbył się wykład  zatytułowany Europa wobec powstania styczniowego 1863-1864 – dysonans w koncercie mocarstw. Wykład wygłosił prof. dr hab. Jerzy Zdrada, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, były minister w rządzie Jerzego Buzka, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej, działacz „Solidarności” i uczestnik obrad Okrągłego Stołu.
W swoim referacie prof. Zdrada przedstawił losy powstania styczniowego w kontekście polityki ówczesnych mocarstw Anglii, Francji, Austrii, Prus i Rosji.
Wobec zdecydowanego stanowiska zaborców losy Polski wydawały się przesądzone. W tej sytuacji w opozycji do siebie były dwa różne stanowiska Polaków. Z jednej strony opowiadano się za zaakceptowaniem istniejącego stanu z drugiej za czynną walką przeciwko tej sytuacji. Zachętą dla tego drugiego stanowiska były napięte stosunki pomiędzy zaborcami i ich konflikty z Francją.

Adam Jerzy Czartoryski prowadził w tym czasie działania dyplomatyczne w Paryżu i Londynie, powołując się na ustalenia traktatu wiedeńskiego z 1815 r. Strona polska argumentowała, iż odbudowa Polski jest warunkiem utrzymania pokoju w Europie. Dążyła także do pozyskania dla sprawy polskiej przynajmniej jednego mocarstwa.
Jednakże dla ówczesnych mocarstw zaangażowanych w różne konflikty, sprawa polska była jedynie kartą przetargową, odkładaną na wyjątkowy moment. Anglia obawiała się, że odbudowa Polski zbytnio wzmocni rolę polityczną Francji.
Powstanie wybuchło 22 stycznia 1863 r. sprowokowane przez proskrypcyjny pobór do wojska rosyjskiego. Francja rozważająca europejski konflikt zbrojny, zachęcała Polaków do kontynuowania powstania.
Anglia wystąpiła z notą dyplomatyczną do Rosji w sprawie powstania, jednakże na tym zakończyła swoje działania, podobnie postąpiły Austria i Francja. Była to pierwsza i ostatnia formalna interwencja  dyplomatyczna w XIX stuleciu w sprawie polskiej. Rosja widząc trzy niejednolite stanowiska odrzuciła żądania występujących stron. W sierpniu 1863 r. powstanie przegrało na europejskiej scenie politycznej.
W kwietniu Napoleon III zakomunikował „ Teraz nie ma żadnej nadziei i dla was […]”. Klęska powstania wywołała wstrząs o długotrwałych skutkach. Przyczyniły się do tego także represje, rusyfikacja i unifikowanie ziem polskich z rosyjskimi.
W XIX stuleciu także inne narody z różnym skutkiem walczyły o swoją niepodległość (Grecy, Belgowie, Węgrzy, Irlandczycy, narody bałkańskie), jednak wówczas bez poparcia mocarstw nie można było uzyskać samodzielności.
Jak skonkludował prof. Zdrada, w ostatecznym bilansie okazało się, że zawiodły nadzieje pokładane zarówno w ruchach rewolucyjnych, jak i w mocarstwach zachodnich.
Solidarność mocarstw na pół wieku przypieczętowała polską niewolę.

Lidia Gerc

fot.: Adam Jaskot